Ana Muharebe Tankı Tasarımı Üzerine Notlar: Hareket Kabiliyeti

Bir ana muharebe tankını tanımlayan üç temel bileşen bulunur:

1. Zırh koruması (ya da daha geniş bir ifadeyle beka kabiliyeti)

2. Hareket kabiliyeti

3. Ateş gücü

Bu etkenlerin birbirine göre ağırlığı ve önem sıralaması, tankın karakterini belirler. İhtiyaca göre hafif zırh korumalı ve orta derecede ateş gücüne sahip ancak son derece çevik bir tank ya da hantal ancak üst seviye korumaya sahip bir tank gibi. (Konu ile ilgili olarak bkz: Modern Ana Muharebe Tankı Tasarımı)

Bu etkenlerden aktif ve pasif özsavunma sistemleri zırh korumasının, atış kontrol sistemi ile hedef tespit / teşhis / takip sistemleri ise ateş gücünün etkinliğine katkıda bulunurlar. Dolayısıyla bu unsurların yan bileşenleri olarak değerlendirilebilirler.

Bir ana muharebe tankının "başarılı" olup olmaması, tasarlandığı ihtiyaçlara ne derece yanıt verebildiği ile orantılıdır. Bir başka kıstas ise, çağdaşı ve muhtemel hasımlarına karşı durumudur.

Ana muharebe tankı otomotiv sektörü ile büyük bir kesişim kümesi olan ama başlı başına bağımsız bir branş olarak ele alınması gereken bir konu. Bunun sebebi, söz konusu üç tasarım sacayağı için isterlerin son derece zorlayıcı olması, bu isterlere yüksek performansta yanıt verirken bunu aynı zamanda muharebe şartlarında ve kısıtlı lojistik destek ile gerçekleştirmenin gerekliliği.

Bir tankın değerlendirmesini pek çok farklı kritere göre yapmak mümkün. Şimdilik hareket kabiliyeti (mobility) büyüteci ile bakalım.

Tankların hareket kabiliyeti üç çeşittir:

1. Stratejik hareket kabiliyeti (strategic mobility)
2. Operasyonel / taktik hareket kabiliyeti (operational mobility)
3. Savaşalanı hareket kabiliyeti (battlefield mobility)

Stratejik hareket kabiliyeti, tankın savaş / harekât bölgesine intikâl kabiliyetidir. Tanklar, yapıları gereği uzun mesafeleri kendi imkânları ile kat etmezler; havadan, karayolu, demiryolu ya da denizden nakledilirler. Tankın bu yollarla nakledilebilme kolaylığı, stratejik hareket kabiliyetini oluşturur.

Modern ana muharebe tankları, 60 tonu aşan ağırlıkları ve boyutları nedeniyle havadan kolayca nakledilemezler. Bazı tank modelleri ağır nakliye uçaklarına boyut olarak sığsa bile, harekât bölgesinde anlamlı bir sayıya ulaşana kadar havadan nakledilebilmeleri imkânsızdır.

Tankın demiryolu ile intikâli ise, öncelikli olarak genişlik değerine bağlıdır. Tankın, etekleri ve etek zırhı çıkartılmış şekildeki azami genişliği, demiryolu hattının genişliğinden fazla olmamalıdır. Benzer şekilde karayolundan, taşıyıcı araç ile nakil de, yine boyut ve ağırlık değerlerine bağlıdır.

Dolayısıyla stratejik hareket kabiliyeti, tankın boyutları ve ağırlığı ile ters orantılı bir parametredir.

Operasyonel hareket kabiliyeti, tankın harekât bölgesindeki manevra kabiliyetini tanımlar. Burada en başta gelen parametreler güç - ağırlık oranı (power - to - weight ratio) ve yere uygulanan basınçtır (ground pressure).

Güç - ağırlık oranı, tankın birim ağırlığı başına düşen motor gücünü tanımlar. Tankın özellikle ivmelenmesi ve manevra kabiliyeti açısından en önemli belirleyici parametredir. Güç - ağırlık oranı ne kadar yüksekse tankın bir noktadan diğerine intikali sırasında ulaşabileceği ortalama hız o kadar yüksektir. Dolayısıyla operasyonel hareket kabiliyeti ile motor gücü doğru, ağırlık ters orantılıdır.

Yere uygulanan basınç ise, paletler tarafından temas edilen yüzeye uygulanan toplam basınçtır. Palet başına düşen ağırlığın, paletin yere temas yüzey alanına bölünmesi ile elde edilir. Yere uygulanan basınç ne kadar yüksekse tank araziye o kadar çok gömülür, başka bir deyişle tankın arazideki manevra ve hareket kabiliyeti o kadar azalır. Dolayısıyla yere uygulanan basınç ile operasyonel hareket kabiliyeti ters orantılıdır: Ağırlığı mümkün olduğunca düşürüp palet yüzey alanını mümkün olduğunca artırmak (=daha geniş paletler kullanmak) hedeflenir. Ancak palet genişledikçe, onu hareket ettirmek de o kadar zorlaşır.

Operasyonel hareket kabiliyetinde tankın kendi motorunun performansı doğrudan belirleyici rol oynamaya başlar. Tank motorunun yakıt kapasitesi, arızalar arası ortalama zaman (Mean Time Between Failures; MTBF), tamir için gereken ortalama zaman (Mean Time to Repair; MTTR) ve arızaya kadar kat edilen ortalama mil / mesafe (Mean Miles Between Failure; MMBF) verileri, tankın bağımsız olarak hareket edebilme kabiliyetini belirler.

Savaşalanı hareket kabiliyeti ise esas olarak engel aşabilme ve düşmana saldırı / düşmandan sakınma / korunma manevrası yapabilme becerisini tanımlar. Burada önde gelen parametreler hendek ve dikey engel aşabilme ile yanal ve dikey eğim tırmanabilme becerileridir.

Unutulmamalıdır ki, düz yolda ya da engebeli arazide ulaşılabilen azami hız değerleri, tek başlarına hareket kabiliyetini tanımlamak için nesnel veriler değildir. Bir tank, teknik özellikler tablosunda verilen azami hız değerlerine nadiren ve çok kısa süreler için ulaşır. Bu hızlar sürdürülebilir değerler değildir; daha ziyade anlık ulaşılabilecek teorik maksimumları gösterirler. Esas önemli olan, tankın belli bir hız değerine ne kadar kısa sürede ulaşabileceği, yani ivmelenme kabiliyetidir. İvmelenme performansına ise doğrudan etki eden parametre, güç - ağırlık oranıdır. Bu oran ne kadar yüksekse tank o kadar hızlı sürat kazanabilir (zira birim ağırlığı taşıyan motor gücü fazladır).

Bu konu ile ilgili aşağıdaki grafik fikir verebilir:

Kaynak: http://ciar.org/ttk/mbt/acceleration-and-power-per-tonne.jpg

Tabloda güç - ağırlık oranının ivmelenme performansına etkisi görülmektedir. Buna göre çeşitli tanklar için güç - ağırlık oranı arttıkça 0'dan 32km/saat ve 0'dan 48km/saat hızlarına ulaşmak için harcanan süre de belli bir oranda azalmaktadır.

Motor, yanma sistemi ve aktarma organı gibi alanlardaki teknolojik gelişmeler, tankların çok daha yüksek güçlü motorlarla donatılmalarını sağlamıştır. Bu da, daha ağır (=daha fazla yakıt ve cephane taşıyan, daha fazla zırhla donatılabilen) tankların üretilebilmelerini mümkün kılmıştır.

Denkleme tersten de bakılabilir: Harekât ihtiyaçları nedeniyle daha ağır zırhla donatılması gereken, daha fazla ve daha büyük mühimmat ile daha fazla yakıt taşımak zorunda kalan tankları hareket ettirmek için ancak daha büyük ve güçlü motorların geliştirilmeleri zaruriyeti doğmuştur.

Halihazırda dünya orduları envanterinde bulunan başlıca ana muharebe tanklarının hareket kabiliyetleri ile ilgili aşağıdaki tabloyu hazırladım :

Ülke	Tank	Seri Üretim Başlangıcı	Muharebe Ağırlığı (ton)	Motor	Motor Gücü (beygir gücü)	Güç / Ağırlık Oranı (bg/t)	Yere Uygulanan Basınç (kg/cm2)	Azami Hız (Yol; km/saat)	Ana Silah (mm/kalibre)
ABD	M60A1	1962	52.6	AVDS 1790-2A V12 dizel	750	14.26	0.87	48.28	105mm/52
ABD	M48A5	1975	49	AVDS 1790-2D V12 dizel	750	15.31	0.88	48.2	105mm/52
İsrail	Merkava Mk1	1977	60	AVDS 1790-6A V12 dizel	900	15	0.90	46	105mm/52
ABD	M60A3	1978	52.6	AVDS 1790-2C V12 dizel	750	14.26	0.87	48.28	105mm/52
Fransa	AMX-30B2	1981	37	Hispano-Suiza HS 110 V12 dizel	720	19.46	0.90	65	105mm/56
İngiltere	Challenger 1	1982	62	Perkins Engines Company CV-12 1200 V12 dizel	1,200	19.35	0.97	65	120mm/55
İsrail	Merkava Mk2	1983	61	AVDS 1790-6A V12 dizel	900	14.75	0.90	46	105mm/52
Almanya	Leopard 2A4	1985	55	MTU MB873 Ka 501 V12 dizel	1,479	26.89	0.83	68	120mm/44
ABD	M1A1	1985	61.3	Textron Lycoming AGT 1500 gaz türbin	1,500	24.47	0.97	67.60	120mm/44
Almanya	Leopard 1A5	1987	42.2	MTU MB 838 Ca M-500 V10 dizel	830	19.67	0.86	65	105mm/52
Rusya	T-72S	1987	46.5	V-84 V12 dizel	840	18.06	0.90	60	125mm/48
İsrail	Merkava Mk3	1989	65	AVDS 1790-9AR V12 dizel	1,200	18.46	0.96	60	120mm/44
Fransa	Leclerc	1990	56.5	SACM V8X-1500 V8 dizel	1,500	26.55	0.90	72	120mm/52
Rusya	T-90	1992	46.5	V-84MS V12 dizel	840	18.06	0.94	65	125mm/48
ABD	M1A2	1992	63.1	Textron Lycoming AGT 1500 gaz türbin	1,500	23.77	1.08	67.60	120mm/44
İngiltere	Challenger 2	1993	62.5	Perkins Engines Company CV-12 TCA Condor V12 dizel	1,200	19.20	0.90	56	120mm/55
Çin	Tip 98	1998	50	WD396 V8 dizel	1,200	24	0.90	65	120mm/55
Pakistan	Al Khalid	2000	48	6TD-2 dizel	1,200	25	0.90	70	120mm/55
Almanya	Leopard 2A6	2001	62.3	MTU MB873 Ka 501 V12 dizel	1,479	23.74	0.83	68	120mm/55
İsrail	Merkava IV	2002	65	MTU MT883 Ka 501 V12 dizel	1,500	23.08	0.90	64	120mm/47
Almanya	Leopard 2A7+	2006	67.5	MTU MB873 Ka 501 V12 dizel	1,500	22.22			120mm/55
Türkiye	Altay	2017?	65?	MTU MT883 Ka 501 V12 dizel	1,500	23.08	?	70?	120mm/55

Tabloya göre şu yorumları yapmak mümkün:

1. 1990'lı yıllardan itibaren, özellikle Batı yapımı tanklarda 1,200 ve 1,500 beygir güçlü motorlar kullanılmaya başlamış.

2. 1980'li yıllardan itibaren 120mm/55 namlu kullanılmaya başlamış. İngiliz Challenger 1 bu namluyu kullanan ilk tank olmuş. Halihazırda 120mm/55 neredeyse standart haline gelmiş.

3. Tankların yere uyguladıkları basınç değerinde belirgin bir artış trendi söz konusu. 1960 - 1970'li yıllarda 0.80 civarlarında seyrederken, 2000'li yıllara gelindiğinde 0.90'dan fazla değerlere ulaşmış, hatta M1 Abrams örneğinde 1'i geçmiş. Bu, tankların palet genişliği olarak belli bir sınır değere (500 - 700mm civarı) ulaşıp toplam ağırlıklarının artmaya devam etmesinin bir sonucu gibi görünüyor.

4. Nitekim 2006 yılında ilk örneği görülen Leopard 2A7+, 67.5t gibi bir ağırlığa ulaşmış. Leopard 2'nin en yaygın modellerinden 2A4 türevinde toplam muharebe ağırlığı ise 55t. Güç ağırlık oranında da dolayısıyla dramatik bir düşüş görülüyor.

5. Altay tankı, hareket kabiliyeti olarak ele alındığında, 1990'lı yıllarda geliştirilmiş tanklarla eşdeğer bir konumda görülüyor. Motor gücü, ağırlık ve güç - ağırlık oranı bakımından Merkava IV ile Leopard 2A6 arası bir konuma giriyor. Burada fark yaratabilecek muhtemel etkenler motorunun teknolojisi (dolayısıyla MTBF, MTTR gibi verileri) ile aktarma organı performansı olabilir. Ancak hareket kabiliyeti açısından şu anda hizmette olan mevcut tanklardan çok ileri ya da çok geri bir noktada değil.

6. Tablodaki tankların seri üretim başlangıç tarihleri incelendiğinde ise ilginç bir durum ortaya çıkmakta. Halihazırda hizmetteki modern ana muharebe tanklarının tamamı, 1980'li yıllarda geliştirilmiş modellerin güncel türevleri. Bu tankların ömürleri, 2020'li yılların başında dolmaya başlayacak. Öte yandan kağıt üzerindeki teknik özellikleri üç aşağı beş yukarı bu tanklara eşdeğer olan Altay ise, eğer seri üretimine en erken 2017'de başlanması öngörülen bir tank. O da tüm testler, seri üretim hazırlıkları ve sanayileşme programı yolunda gider, bir aksama ya da gecikme yaşanmazsa. Ki seri üretim başladıktan sonra doğal olarak alt sistem bazında iyileştirmeler, güncelleme ve tadilatlar da yapılacaktır. Sonuç olarak Altay, 2020'lerin başından itibaren anlamlı sayılarda envantere girmiş ve uluslararası piyasada boy göstermeye başlamış olacak.

Soru şu ki, 2020'lerde dünya piyasasında ana muharebe tankı talebi nasıl olacak? Dünyanın ağırlık merkezi Asya - Pasifik'e kayıyor; bu bölgedeki ülkelerin orduları esas olarak hava ve deniz sistemlerine yatırım yapmakta. Ayrıca çokuluslu harekatların artması, hava ve denizden hızla ve bol miktarda nakledilebilen muharebe araçlarına talebi artırmış durumda. Bugünün muharebe sahası için 65+ t ağırlıkta, 120mm toplu, 1200 - 1500bg motorlu bir tank iyi bir konumda; ancak 10 yıl sonrasının muharebe ortamı nasıl bir tankı dikte ettirecek? 140mm toplu, 2,000bg motorlu, 80t ağırlığında mı? Bunun sonu nereye gidecek?

Suriye İç Savaşı, tanklar açısından ilginç bir laboratuar olmakta: Doğru dürüst silah tutmasını bilmeyen isyancıların elinde Metis, RPG-29, Kornet vb var, mahalle arasında tank avlıyorlar. Yarın bu tip militanların eline çok daha gelişmiş tanksavar füzeleri geçmesi muhtemel. Bu durum tankların zırh ve aktif / pasif koruma sistemlerini nasıl etkileyecek?

7. Dolayısıyla Altay tankının, muadillerine ve olası hasımlarına karşı fark yaratması için atış kontrol, sensör ve aktif / pasif koruma sistemlerinden yana avantajlı olmasının gerekliliği ortaya çıkmakta. Tankın tasarımında bu hususlar doğrultusunda genişleme payı bırakılmış olması muhtemeldir.

8. Bu manzaradan benim çıkardığım sonuç, tank tasarımının ve tank teknolojilerinin bir çeşit doyma noktasına doğru gitmekte olduğudur. Yakın gelecekte oyunun kurallarını değiştirici konsept ve/veya teknolojiler kullanıma geçebilir, bu da tank üretimi ve tank savaşını farklı bir boyuta taşıyabilir.

Resmi daha net anlayabilmek için zırh koruması, ateş gücü ve sensör teknolojileri açısından da incelemek gerekli. Onlar da başka yazıların konusu olsun...

Kaynaklar
The Technology of Tanks, Richard Ogorkiewicz, Jane's Information Group, Surrey, 1991
http://www.tank-net.com/forums/index.php?showtopic=20510                              
http://www.defenceviewpoints.co.uk/articles-and-analysis/the-future-of-the-main-battle-tank            
http://www.thinkdefence.co.uk/2013/04/obituary-for-the-main-battle-tank/
https://en.wikipedia.org/wiki/Tank#Mobility